2020: het jaar van de beeldbuiskinderen: 65 jaar kindertelevisie in Vlaanderen en Nederland

Beeld kinderen via Huis VanAlijn / Beeld TV Ajeet-Mestry via Unsplash

Het Speelgoedmuseum Mechelen besteedt dit jaar speciale aandacht aan de 65ste verjaardag van de kindertelevisie in Vlaanderen en Nederland. Het jaar van de beeldbuiskinderen werd er gestart met de expo ‘Samson & Gert: 30 jaar dikke vrienden die tot eind augustus liep. Daarna volgde de tentoonstelling ‘Figuren van op tv, spelen jullie mee?’ met de favoriete tv-figuren van verzamelaar Koen Van der Veken, t.e.m. eind oktober. Vanaf 5 december gaan we op een fabelachtige tocht langs 52 jaar 'De Fabeltjeskrant' in de expo 'Op reis door Fabeltjesland'.

Het prille begin

Tijdens de jaren 1950 doet een nieuw fenomeen zijn intrede in de woonkamer: de televisie. In Nederland gaat de eerste uitzending op antenne op 2 oktober 1951. België moet nog twee jaar wachten, namelijk tot 31 oktober 1953. Begin 1955 verschijnt het eerste kinderprogramma op de Nederlandse buis: Dappere Dodo, een poppenserie. Tijdens hetzelfde jaar doet Nonkel Bob zijn intrede op de Belgische televisie. In de beginperiode van de televisie is slechts een uurtje voorzien voor kinderen. De kinderprogrammatie had als voornaamste doel om de kijkertjes iets bij te leren.

De eerste programma's zijn, uiteraard in zwart-witbeeld. In een tijd van enkel printmedia, radio, bioscoop en telefonie was een televisietoestel in de huiskamer een enorme vooruitgang. Niet iedereen kan een dergelijk duur toestel aanschaffen, dus gaan heel wat mensen televisie kijken bij buren die wel een toestel bezitten. Televisiekijken wordt een hele belevenis en een gezellig samenzijn.

Jaren 1950: Nonkel Bob en zijn diverse tantes

De pionier van de Belgische kindertelevisie is Nonkel Bob (Bob Davidse) met het jeugdprogramma 'Kom toch eens kijken'. Tijdens de jeugdshow knutselen de kinderen met Nonkel Bob. Samen zingen ze ook enkele liedjes. Wie kent er niet meer de klassieker'Vrolijke Vrienden'? Daarnaast is er een reportage over een kind dat deelneemt aan het leven van de volwassenen. Vanaf het begin kent Nonkel Bob veel succes. Om de betrokkenheid te vergroten kunnen kinderen lid worden van de'TV-Ohee club', door een brief naar het programma te sturen. De club telt dan ook snel 55.000 leden. Nonkel Bob kan voor de presentatie rekenen op een assisterende tante. Aanvankelijk is dat tante Paula, vervolgens tante Lieve, daarna tante Ria en tenslotte, vanaf 1961, tante Terry (Terry Van Ginderen). Samen groeien ze uit tot echte TV-iconen van de jeugd.

Voor andere programma's zijn de Belgische kijkertjes in de beginperiode vooral op de Nederlandse televisie aangewezen. Naast'Dappere Dodo'(1955) kunnen kinderen ook genieten van de avonturen van 'Swiebertje'(1955) en van 'Pipo de Clown en Mammaloe'(1958). De kinderprogramma's van de Nederlandse publiek omroep zullen nog jaren voor veel vertier van Vlaamse kijkertjes zorgen, omdat dit aanbod groter is dan het Belgische.

Jaren 1960: Opkomst van De Fabeltjeskrant

Waar Nonkel Bob geschikt is voor iets oudere kinderen, krijgen vanaf 1961 de kleuters hun eigen programma op de BRT met 'Klein, klein, kleutertje', opnieuw gepresenteerd door Tante Terry (met Kraakje, de sprekende eekhoorn als assistent). In 1962 volgt de 'Schooltelevisie': een educatief programma voor de schoolgaande jeugd waarin ze over wereldoriëntatie en wetenschap leren door middel van proefjes. Een andere grote nieuwigheid in die jaren is het eerste kinderprogramma in kleur: 'Paulus de Boskabouter', dat vanaf 1967 op de Nederlandse buis te zien is.

Hét kinderprogramma van de jaren 1960 is echter 'De Fabeltjeskrant'. Vanaf 1968 is Meneer de Uil vaste kost op het beeldscherm. Elke avond brengt hij, vlak voor het slapen gaan, het nieuws uit Fabeltjesland en vertelt avonturen van de dieren in het Grote Dierenbos. De serie is geïnspireerd op de fabels van Jean de La Fontaine. Andere belangrijke kindertelevisiereeksen die in de jaren 1960 het licht zien:

Lassie (1962): de serie over de populaire collie verschenen in 1954 op de Amerikaanse buis en waaiden enkele jaren later ook over naar de Lage Landen waar ze ook zeer populair werd. Door die populariteit werden de avonturen van Lassie regelmatig opnieuw bewerkt;
De Flinstones (1962): deze Amerikaanse animatieserie is geïnspireerd door het succes van TV-sitcoms en speelt zich af in het Stenen Tijdperk. De kreet 'yabba-dabba-doe' wordt wereldwijd meegebruld;
Kapitein Zeppos (1964): de meest succesvolle jeugdserie op de BRT waarin de avonturen van Kapitein Zeppos en zijn kompaan Ben Kurrel centraal staan;
Batman (1966): de succesvolle stripverhalen leiden onder andere tot een televisieserie die drie seizoenen zal lopen. De serie behoudt het karakter van een stripverhaal: iedere keer als Batman op de vuist gaat met een slechterik flitsen kreten als 'kapow!' en 'bang!' letterlijk door het beeld;
Daktari (1967): dr. Tracy helpt dieren in nood in het oosten van Afrika. De sterren van de serie zijn de 'huisdieren', de slimme, soms ondeugende chimpansee Judy en natuurlijk de schele, tamme leeuw Clarence.
Fabian van Fallada (1969): een jeugdreeks over een jonge luitenant uit het Oostenrijkse leger;
Floris (1969): deze spannende reeks van 12 afleveringen wordt geregisseerd door Paul Verhoeven met Rutger Hauer in de hoofdrol. Ze wordt opgenomen op locaties in Nederland en België
Pippi Langkous (1969, maar pas grote doorbraak in jaren 1970): een reeks over het meisje met de opvallende vlechten dat alleen woont in Villa Kakelbont en avonturen beleeft met haar vrienden.

Jaren 1970: revolutie in de kindertelevisie met Sesamstraat

In 1971 wordt er op de Vlaamse televisie voor het eerst in kleur uitgezonden. De komst van de kabeltelevisie betekent een enorme vooruitgang voor de Vlaamse kijkbuiskinderen. Kinderprogramma's uit Nederland zijn nu nog vlotter beschikbaar. Dit zorgt voor meer concurrentie tussen programmamakers, maar tegelijkertijd ook voor nieuwe samenwerkingsverbanden. Een van de fel gesmaakte kinderprogramma's is; 'De film van Ome Willem' dat vanaf 1974 op de Nederlandse buis te zien is (tot 1989).

Vanaf 1975 is het revolutionaire ‘Sesamstraat’ te zien op de televisie. Dit van oorsprong Amerikaans educatieve programma heeft als voornaamste doel kleuters uit achterstandswijken in Amerika te leren tellen en lezen. ‘Sesamstraat’ is een programma met liedjes en sketches met onder andere de karaktervolle poppen Bert en Ernie, het Koekiemonster en Elmo. Het wordt snel een wereldwijd succes, ook in België en Nederland. ‘Sesamstraat’ zorgt voor een keerpunt in de kindertelevisie. Maatschappelijke onderwerpen zoals rolpatronen, etnische minderheden en emancipatie werden geïntegreerd in de reeks.

Andere populaire kinder- en jeugdprogramma’s uit de jaren 1970:

Kunt u mij de weg naar Hamelen vertellen, mijnheer (1972): gebaseerd op het sprookje de rattenvanger van Hamelen;
Ti-Ta-Tovenaar (1972): dagelijkse serie van 5 minuten over Tika en haar vader de Tovenaar. Samen wonen ze in een luchtkasteel en beleven ze allerlei avonturen waarbij ze de tijd even stil moeten zetten. Wie kent er nog het 'Ti-Ta-Tovenaarlied'? De serie wordt eindeloos herhaald;
De Kat (1973): een reeks over milieuactivist David De Kat, die het verkleed als een Kat opneemt tegen het industrieel bedrijf Af-Val;

Kindertelevisie in de jaren 1970 behoudt zijn opvoedende functie, maar er is ook meer plaats voor entertainment. Vooral tekenfilms winnen aan populariteit en verschijnen meer en meer op de Nederlandse buis. Denken we maar aan: ‘Betty Boop’ (1970), ‘Calimero’ (1972) ‘Barbapapa’ (1974), ‘Tom & Jerry’ (vanaf 1976), ‘Maya de Bij’ (vanaf 1977) en ‘Alleen op de wereld’ (1979). Er is volop merchandising zoals luisterspelen, singles van televisietunes, poppen, gadgets en schoolgerief van de televisiehelden.

Jaren 1980: Tik Tak, stopzetting Sesamstraat in België en de terugkeer van Fabeltjeskrant

In 1981 maakt de BRT een programma voor kijkers tot vier jaar, namelijk 'Tik Tak'. Het wordt het langstlopende, onafgebroken uitgezonden televisieprogramma op de Belgische openbare omroep. Het programma kenmerkt zich door zijn rustige animaties, de voorspelbaarheid, muzikale ritmes en de repetitieve mix van kleuren. Vanaf 2019 worden er nieuwe afleveringen gemaakt. 'Tik Tak' is van de grootste exportproducten van de Belgische televisie. Ook in landen als Nederland, Australië, Israël, Saoedi-Arabi, de Verenigde Staten en Zuid-Afrika wordt 'Tik Tak' uitgezonden. De nieuwe reeks is onlangs verkocht aan de BBC.

In 1983 stopt de samenwerking tussen de BRT en NPO en komt er een einde aan ‘Sesamstraat’ op de Vlaamse televisie. In Nederland worden er tot 2018 nog steeds nieuwe afleveringen gemaakt. De BRT zit niet stil na de stopzetting ‘Sesamstraat’. In 1983 is daar ‘Het Liegebeest’ als opvolger van ‘Sesamstraat’. Het Liegebeest woont in een middeleeuws kasteel op Regenboogeiland, een rots die in de lucht vliegt. Hij vertelt enorm veel leugens en zijn kasteelgenoten zijn de meest vreemde bewoners. De Fabeltjeskrant keert terug in 1985 met een hele reeks nieuwe afleveringen. De actualiteit van de jaren 1980 wordt erin verwerkt en er worden nieuwe exotische dieren toegevoegd.

Met het programma ‘Dit is Disney’ (1985– later voortgezet als ‘Disney Parade’ en daarna als ‘Disney Club’) krijgen de figuren uit de Disney-stal een eigen programma op de Nederlandse TV. Rode draad in elke aflevering is een tekenfilm rond de figuur Goofy.

De hitserie van die periode is waarschijnlijk ‘Bassie en Adriaan’. De reeks draait rond clown Bassie en acrobaat Adriaan, gespeeld door de broers Bas en Aad Van Toor. De eerste uitzending dateert uit 1978, maar kent grote populariteit in de jaren 1980. Die populariteit vertaalt zich ook in live-shows en vele afgeleide producten zoals een stripreeks en enkele computerspellen.

Andere populaire kinder- en jeugdprogramma's uit de jaren 1980:

Carolientje en kapitein Snorrebaard (1980): Mil Lenssens bedenkt deze reeks voor 'Klein, klein kleutertje'
Merlina (1983): samen met Pol, Ann en uitvinder Napoleon moet Merlina, eigenaar van het gelijknamige detectivebureau, het opnemen tegen de misdaadbende van Sardonis;
De Grote Meneer Kaktus Show (1986): een Nederlandse televisieshow met als hoofdrolspeler allesweter Meneer Kaktus en zijn tegenspeler Kweetniet. De televisieshow speelt zich af in een boksring en telt verschillende rondes. Kinderen nemen
actief deel aan de show. Zo krijgen ze de kans om hun talent te tonen of een vraag te stellen aan Meneer Kaktus.
The Teenage Mutant Ninja Turtles (1987): over de avonturen van vier schildpadden bedreven in de ninjavechtkunst en genoemd naar de vier belangrijkste Italiaanse renaissancekunstenaars: Michelangelo, Leonardo (da Vinci), Donatello en Raphael;
David de Kabouter (1988): animatiereeks naar de figuren van de Nederlandse illustrator Rien Poortvliet;
Alfred Jodokus Kwak (1989): volgt de belevenissen van de moedige en vrolijke gele eend bedacht door Herman van Veen. Met ik ben vandaag zo vrolijk werd de aflevering steeds afgesloten.

Jaren 1990: kinderen krijgen hun eigen zender

De sensatie op de Vlaamse buis is zeker ‘Samson en Gert’ (1990). Deze pratende bobtail verovert ook snel de harten van de Nederlandse kijkers. Het programma rond de vrolijke hond en zijn baasje leidde tot de oprichting van Studio 100 en een heel gamma aan Vlaamse TV-reeksen. Waar Nederlandse programma’s vroeger de Vlaamse kindertelevisie domineerden, ontstaat nu de omgekeerde situatie. Studio 100 verovert de Nederlandse televisie met ‘Plop’, ‘Big & Betsy’, ‘Piet Piraat’, ‘Wizzy & Woppy’ en natuurlijk ook met ‘K3'.

In 1997 wordt het in België tijd voor een volwaardige kinderzender op de VRT. Als openbare omroep is die verplicht om kinderen te voorzien in hun televisiebehoeftes, dus wordt kinderzender Ketnet in het leven geroepen. Ook in Nederland heeft men plannen voor een volwaardige kinderzender. In 1998 presenteert KRO het plan om alle bestaande kinderblokken op de diverse nationale zenders te bundelen in een kanaal. Zo ontstaat ‘Z@ppalin’. De eerste uitzending heeft plaats in 2000.

Commerciële zenders kopen veelal Amerikaanse programma’s aan. Zo zijn er ‘The Simpsons’ (1989) en ‘South Park’ (1997), satirische animatiereeksen die kritiek geven op de samenleving en de actualiteit in hun programma verwerken.

Jaren 2000: komst van de commerciële kinderzenders

Het fenomeen van een commerciële kinderzender bestaat in Nederland vanaf 1988 en de start van ‘KinderNet’. In de jaren 2000 komen er meerdere commerciële initiatieven op de Belgische en Nederlandse televisie, die zich uitsluitend richten op kinderen. Vaak zijn dit in oorsprong Amerikaanse kanalen zoals ‘Nickelodeon’, ‘Cartoon Network’, ‘Fox Kids’ en ‘Disney Channel’.

De Vlaamse commerciële omroepen voelen zich hierdoor erg benadeeld door de overheid. Voor Belgische programmamakers/zenders is de vijfminutenregel van toepassing, dit wil zeggen vijf minuten voor of na een kinderprogramma geen reclame zodat kinderen zorgeloos naar de televisie kunnen kijken. In 2007 wordt die regel afgeschaft, wat leidde tot de eerste Vlaamse, commerciële kinderzender ‘VtmKzoom’ in 2009 (tegenwoordig ‘VTM Kids’).

Met de komst van Nickelodeon doet ook ontdekkingsreiziger Dora haar intrede op de Belgische en Nederlandse televisie (1993). In deze serie, gebaseerd op een computerspel, leren kinderen onthouden, raden, oplossingen zoeken en de Engelse taal door de woorden die nodig zijn om een opdracht te vervullen na te zeggen.

Jaren 2010: kindertelevisie is overal en altijd beschikbaar

Vanaf de jaren 2010 tot nu is er een overvloed aan kinderprogramma’s en speciale kindertelevisiezenders. Daarnaast is er nog een heel aanbod online te vinden. Door die nieuwe digitale media kunnen programmamakers in directe dialoog gaan met hun publiek en zo hun aanbod nog beter afstemmen op de belevingswereld van de kinderen. Televisie is dus niet enkel meer voor kinderen, maar ook door kinderen. Een van de succesvolle kinderseries is ‘Bob de Bouwer’.

Klassieke, succesvolle series worden nieuw leven ingeblazen. Nieuwe afleveringen van de Fabeltjeskrant zijn nu te zien op Netflix en ook van ‘Tik Tak’ worden in 2019 nieuwe afleveringen gemaakt. Maar tegelijkertijd blijven de ‘oude versies’ van klassiekers het nog steeds goed doen. Denk maar aan Samson en Gert en de vele herhalingen van The Simpsons, South Park,… De TV-figuren kunnen ook nog steeds rekenen op een uitgebreid aanbod aan merchandising. Grote speelgoedmerken zoals Lego en Playmobil brengen de TV-helden tastbaar in de speelkamer.

Redacteur: Bart Stroobants

Bronnen: